مشهد؛ در تقاطع فرونشست و گسل | درباره تهدیدی انسان ساخت که تاب آوری شهر در برابر زلزله را کاهش می دهد
ایران در «کمربند لرزه‌ای زمین» قرار دارد؛ کمربندی که در امتداد برخی استان‌ها ازجمله خراسان‌رضوی، گسل‌های بیشتری را در خود جای داده است.
به گزارش شهرآرانیوز؛ ایران در «کمربند لرزه‌ای زمین» قرار دارد؛ کمربندی که در امتداد برخی استان‌ها ازجمله خراسان‌رضوی، گسل‌های بیشتری را در خود جای داده است؛ شمار این گسل‌ها به ۹۰ می‌رسد که از آن میان ۲۳ گسل فعال است. این آمار، نشان از احتمال همیشگی وقوع زلزله در استان و به تبع آن مشهد دارد.
ازسوی دیگر خراسان‌رضوی با مخاطره‌ای انسان‌ساخت نیز روبه‌روست که درپی آن، رکورددار وسعت پهنه‌های فرونشست در کشور شده است. رخداد اخیر زلزله در اصفهان، استانی که در بحران فرونشست و خطر زلزله شباهت‌هایی با خراسان‌رضوی دارد، بهانه‌ای شد تا از منظر علمی، این پرسش را بررسی کنیم که آیا پدیده فرونشست، می‌تواند عامل وقوع زلزله باشد یا نقشی در شدت و تعدد آن دارد؟ همچنین نگاهی به وضعیت فرونشست در مشهد و خراسان‌رضوی بیندازیم.
ردپای فرونشست در افزایش خسارات زلزله
مدیر بخش زلزله و مخاطرات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است که «هیچ ارتباطی بین فرونشست و رخداد زلزله وجود ندارد.» با این حال این، همه ماجرا نیست؛ درست است که او مکانیسم پیدایش زلزله را بی ربط به فرونشست می‌داند، اما منکر ردپای فرونشست در افزایش خسارات بر اثر زلزله نیست، بنابراین، این امر نشان دهنده آن است که باید مراقب هم پوشانی محل گسل‌ها با فرونشست زمین بود.
طبق گفته علی بیت اللهی، علت ارتباط نداشتن این دو پدیده در وقوع زلزله، این است که فرونشست زمین در اثر افت آب‌های زیرزمینی در لایه‌های بسیار سطحی زمین رخ می‌دهد و عمق چاه‌های آب نهایت به سیصد متر می‌رسد، بنابراین این پدیده در همین عمق قابل بررسی است. معمولا زلزله‌های ایران در عمق بین ده تا پانزده کیلومتری زمین رخ می‌دهند، بنابراین چنین ارتباطی، مبنای علمی ندارد.
او برای ارائه مصداق در این زمینه، می‌گوید: در برخی نقاط کشور مانند خراسان رضوی، کرمان، فارس، اصفهان و تهران فرونشست‌های عجیبی رخ داده است، با این حال مشاهده نکرده‌ایم که زلزله‌ای در این نقاط رخ بدهد.
«معمولا سازوکار گسل‌ها در ایران از نوع امتدادلغز و بعضی امتداد‌ها از نوع گسل‌های معکوس است.» این جملات را بیت اللهی می‌گوید و اضافه می‌کند: بنابراین استحصال آب و افت سطح آب زیرزمینی نمی‌تواند بر مکانیسم فعالیت آن‌ها تأثیری بگذارد. حتی اگر از کاهش وزن لایه زمین در اثر خروج آب از سفره‌های زیرزمینی صحبت شود، در محدوده کلان شهر‌هایی مانند مشهد، تهران، اصفهان، شیراز و... به مراتب بیشتر از آن ساختمان ساخته شده است که وزن‌های زیادی هم
دارند. او هرچند ارتباط بین فرونشست با وقوع زلزله را رد می‌کند، منکر ارتباط این پدیده با افزایش ریسک آسیب پذیری در زلزله نمی‌شود: «زمانی که زمین در مکانی دچار فرونشست شود و سطح آن پایین برود، به دنبال آن ساختمان‌هایی که در آن نقطه ساخته شده‌اند، نیز دچار ترک خوردگی در پی یا دیواره‌ها می‌شوند. این امر موجب می‌شود که آن ساختمان‌ها دربرابر زلزله آسیب پذیری بیشتری داشته باشند، این درحالی است که اگر فرونشست در آنجا رخ نمی‌داد، ساختمان‌ها نیز دربرابر زلزله متوسط کاملا پایدار بودند.»
۲۵ شهر استان روی پهنه‌های فرونشستی
مدیر بخش زلزله و مخاطرات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی با اشاره به اینکه بیش از ۲۵ شهر خراسان رضوی بر روی پهنه‌های فرونشستی قرار دارند، اضافه می‌کند: متأسفانه خراسان رضوی از نظر وسعت فرونشست زمین در جایگاه اول قرار دارد و جایگاه دوم مربوط به فارس است؛ مساحت پهنای فرونشستی خراسان رضوی، چندبرابر مساحت فرونشستی این استان است. علت آن برداشت‌های بی رویه آب است که خود معلول نوع کشت و زرع و نوع آبیاری و... است. وی پدیده فرونشست را نه یک مخاطره طبیعی، بلکه یک مخاطره انسان ساخت می‌داند که قابلیت کنترل و توقف دارد.
بیت اللهی به اهمیت تصمیم گیری‌های مدیریتی که در افت آب‌های زیرزمینی دخیل هستند، اشاره و اضافه می‌کند: تصمیم‌های درست می‌تواند از این کاهش، جلوگیری یا مشکل را رفع کند. در دنیا نیز تجربیات خوبی در این زمینه وجود دارد؛ مانند دشت توکیوی ژاپن که دوازده سانتی متر در سال فرونشست داشت، اما اکنون با انجام برخی اقدامات، این عدد به صفر رسیده است.
۱۷ سانتی متر؛ فرونشست سالانه در شمال غرب مشهد
سرعت فرونشست در شمال غرب مشهد طبق آماری که بیت اللهی می‌گوید، نزدیک به هفده سانتی متر در سال است که جزو پهنه‌های با نرخ بالا تلقی می‌شود. همچنین در نیشابور، کاشمر و شهر‌های مختلف استان، عدد فرونشست بزرگ است؛ به دلیل اینکه آب زیرزمینی بدون حساب وکتاب در حال استحصال است. نمونه‌ای که او از گرفتن تصمیم‌های اشتباه در استان به آن اشاره می‌کند، مربوط به نیشابور است که بزرگ‌ترین شکاف فرونشستی شناخته شده ایران در این شهر جا خوش کرده است.
بیت اللهی اضافه می‌کند: عمق این فرونشست حدود ۹ متر و عرض آن بیش از یک متر است و به سمت مسیر ریلی تهران-مشهد و خط لوله گاز و... می‌رود؛ تصمیم نادرست این است که در چنین ناحیه‌ای که دچار فرونشست مفرط است، مجوز کارخانه فولاد داده شده است. این کارخانه برای فعالیت خود نیاز به آب دارد؛ رودخانه‌ای هم که در کار نیست، بنابراین از چاه و سفره‌های آب زیرزمینی -آن هم به صورت شبانه روزی- استفاده می‌کند.
مدیر بخش زلزله و مخاطرات مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی معتقد است که این تصمیم‌های اشتباه به صورت زنجیره وار، برخی موضوعات دیگر را هم تحت تأثیر قرار می‌دهد: «اگر به همین نوع آبیاری و تغییر شیوه کشت و زرع ادامه دهیم، ۱۰ سال دیگر نمی‌توانیم آب باکیفیت مناسب کشاورزی داشته باشیم و حتی به توسعه کشاورزی و امنیت غذایی دست پیدا کنیم.»
بی توجهی به تدوین مقررات ملی فرونشست
بیت اللهی جلوگیری از روند فرونشست را بدون نیاز به هزینه سنگین یا فناوری خاصی و فقط با عزم مدیریتی، ممکن می‌داند و ادامه می‌دهد: به دولت چهاردهم پیشنهاد داده‌ایم که مقررات ملی فرونشست زمین در کشور را تدوین کنند. این مقررات ضرورت دارد؛ زیرا می‌تواند مکان یابی، مصرف، نوع کشت و زرع و ساخت وساز در حریم فرونشست را محدود کند.
او با اشاره به اینکه این درخواست پس از اینکه در دولت مطرح و به سازمان برنامه وبودجه ارسال شد، دوباره به کمیسیون زیربنایی ارائه شده است و شش ماهی می‌شود که در این پروسه جابه جا می‌شود، بیان می‌کند: درنهایت نیز مشمول گذر زمان و فراموشی خواهد شد و اگر دوباره حادثه‌ای رخ بدهد، می‌گویند کاش این مقررات را تدوین کرده بودیم.
عامل فرونشست؛ سوءمدیریت آب‌های زیرزمینی
کارشناس مخاطرات اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق، پیشینه شروع فرونشست در استان را حدود بیست سال می‌داند و می‌گوید: این موضوع کاملا وابسته به حجم برداشت آب زیرزمینی و ویژگی‌های زمین شناسی است؛ یعنی اگر برداشت آب صورت نگیرد، فرونشست رخ نخواهد داد.
فهمیه صالحی متعهد در گفت‌و‌گو با خبرنگار شهرآرا، اظهار می‌کند: بنابراین عامل فرونشست، سوء مدیریت در برداشت آب‌های زیرزمینی است، اما اینکه این وضعیت در کجا شدیدتر و بحرانی‌تر است، نقش شرایط زمین شناسی را پررنگ می‌کند.
ورود نگران کننده فرونشست به محدوده شهری مشهد
او ادامه می‌دهد: سال هاست که فرونشست در دشت‌هایی مانند دشت مشهد، نیشابور، کاشمر، بردسکن و خواف شروع شده، ترک‌های زیادی ایجاد کرده و درنهایت نرخ آن کم شده است؛ به طورکلی در ابتدا سرعت فرونشست زیاد است و به اصطلاح به بلوغ می‌رسد. پس از آن به مرور سرعتش کمتر می‌شود.
درحال حاضر بعضی دشت‌های استان به آن بلوغ رسیده‌اند، اما در برخی دیگر از دشت ها، فرونشست درحال شروع شدن است. صالحی بیان می‌کند: موضوعی که می‌تواند نگران کننده باشد، ورود فرونشست‌ها به محدوده‌های شهری است؛ اکنون نیز فرونشست از شمال غرب مشهد و همچنین از سمت جنوب شرق در حال ورود به شهر است.
کارشناس مخاطرات اداره کل زمین شناسی و اکتشافات معدنی شمال شرق می‌افزاید: در فرونشست، سازه‌های خطی مانند خطوط مترو، خط انتقال گاز، راه آهن و... بسیار اهمیت دارند؛ ازسوی دیگر سازه‌های نقطه‌ای مهمی مانند حرم مطهر رضوی نیز داریم و ازآنجاکه حرم رضوی در مرکز شهر قرار گرفته و محدوده‌ای است که بافت خاک خیلی ریزدانه است، احتمال فرونشست آن در مرکز شهر خیلی بیشتر است.
وابستگی فرونشست به حجم برداشت آب
صالحی، سرعت پیشروی فرونشست را کاملا وابسته به حجم برداشت می‌داند و می‌گوید: در هر جایی که سطح آب زیرزمینی افت پیدا کند، فرونشست رخ می‌دهد. ممکن است در محدوده شهری آب فاضلاب، نقش سفره آب زیرزمینی را بازی کند و اگر این میزان افت کند، خیلی سریع عوارض و ترک‌های آن را مشاهده خواهیم کرد؛ مانند اتفاقی که در اصفهان درحال رخ دادن است.
وی درباره ارتباط بین فرونشست و تعدد یا شدت زلزله ها، بیان می‌کند: عمق سفره‌های آب زیرزمینی در دشت مشهد سیصد تا چهارصد متر است و بیشتر از این میزان عمق به پایین، قابلیت برداشت ندارد و آب سنگین محسوب می‌شود. اما زلزله‌ها دست کم عمق یک تا دو کیلومتری دارند و زلزله‌های عمیق ممکن است ده تا بیست کیلومتر عمق داشته باشند، بنابراین فرونشست نمی‌تواند بر فعال سازی گسل‌ها تأثیر بگذارد.
صالحی می‌افزاید: هر ارگان یا شرکت خصوصی برای آگاهی از وضعیت فرونشست یا وجود گسل در پهنه‌ای که قصد ایجاد زیرساختی در آن را دارد، به اداره کل زمین شناسی نامه می‌زند و اطلاعات مدنظر را به آن‌ها می‌دهیم. بر همین اساس، روزانه تعداد زیادی مکاتبه در این زمینه داریم.
کوتاه درباره فرونشست در مشهد
- مساحت آبخوان‌های درگیر فرونشست: ۶۸ درصد
- مساحت آبخوان مشهد که سالانه بیش از ۵۰ میلی‌متر فرونشست سالانه دارد: ۳۹ درصد
- فرونشست سالانه در شمال‌غرب مشهد: ۱۷۰ میلی‌متر
- فرونشست سالانه در محدوده حرم مطهر رضوی: ۲۰ میلی‌متر
دیدگاه های ارسال شده توسط شما، پس از تائید توسط شهرآرانیوز در سایت منتشر خواهد شد.
نظراتی که حاوی توهین و افترا باشد منتشر نخواهد شد.
